Την Τρίτη 13 Οκτωβρίου 2009, η Σχολή Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ φιλοξένησε τη διάλεξη του Καθηγητή Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου της Τασμανίας, Jeff Malpas, με θέμα: «Κατοίκηση, Τόπος, Κόσμος: Εισαγωγή στην Τοπολογία του Heidegger». Από τους γνωστότερους διεθνώς μελετητές του Γερμανού φιλοσόφου, ο Malpas στη διάλεξη του επιχείρησε να ιχνηλατήσει τη διαμόρφωση και σταδιακή επεξεργασία της έννοιας του τόπου εντός του πλαισίου της φαινομενολογίας που εισηγήθηκε ο Heidegger στη συνολική διάρκεια του έργου του. Θεωρώντας ότι έτσι συγκροτείται ένα είδος «νοητικού χάρτη» της εξέλιξης μιας σκέψης, ενός χάρτη που μπορεί και να φανεί χρήσιμος σε αρχιτέκτονες που επιμένουν να ανησυχούν και φιλοσοφικά, προτιθέμενοι να μελετήσουν και να εμβαθύνουν, πόσω μάλλον σε ένα θέμα που έτσι κι αλλιώς επιστρέφει διαρκώς, ιδιαίτερα έντονα δε στην μεταπολεμική προβληματική του αρχιτεκτονικού λόγου, καταθέτω εδώ σε διαγραμματική μορφή την ανάπτυξη του κεντρικού επιχειρήματος της διάλεξης αυτής.
Σύμφωνα με τον Malpas λοιπόν, πιθανώς σφάλλουμε όταν, κατά τα ειωθότα, θεωρούμε τον Heidegger ως τον κατεξοχήν φιλόσοφο του Είναι. Ο Αυστραλός ερμηνευτής θεωρεί πολύ πιο γόνιμο να τον προσεγγίσουμε ως τον κατεξοχήν φιλόσοφο του τόπου. Στηρίζει την ερμηνεία του αυτή στην ανασκόπηση που επιχειρεί ο ίδιος ο Heidegger στο σύνολο του έργου του στα «Σεμινάρια Le Thor» του 1969. Ο ίδιος ο Γερμανός στοχαστής διακρίνει εκεί τρεις βασικές κατευθύνσεις της διαδρομής της σκέψης του, που αποτέλεσαν και τις κεντρικές θεματικές της φιλοσοφικής του διερεύνησης: (α) Νόημα, (β) Αλήθεια (ως το 1942) και (γ) Τόπος. Ο ίδιος ορίζει την «Τοπολογία του Είναι» ως σημείο τελικής κατεύθυνσης της σκέψης του.
Υπό το φως αυτής της διαπίστωσης του ύστερου Heidegger, o Malpas ξαναδιαβάζει όλα τα προγενέστερα κείμενά του, προκειμένου να υφάνει αναδρομικά το νήμα της διαμόρφωσης αυτής της χαϊντεγγεριανής τοπολογίας. Στην πορεία αυτή, εντοπίζει τις εξής σημαντικές στάσεις:
1923/ Ontology: The Hermeneutics of Facticity – Ήδη από το κομμάτι του κειμένου αυτού που αναλύει φαινομενολογικά τη σχέση μας με ένα τραπέζι, μπορούμε να επιχειρήσουμε να σκεφτούμε ανάλογα και το αρχιτεκτόνημα. Υπό τη χαϊντεγγεριανή προοπτική, η αρχιτεκτονική θα συνιστούσε μάλλον ένα κόμβο, μία άρθρωση που κάνει τα πράγματα να «έλθουν κοντά». Το πράγμα είναι αυτό που κάνει τον κόσμο (ως συσχετιστική ολότητα) να υπάρχει. Η βασική ιδιότητα των πραγμάτων στη σκέψη του Heidegger είναι να “περισυλλέγουν”, συγκροτώντας έτσι συσχετισμούς.
1926/ Είναι και Χρόνος – Σύμφωνα με την ανάγνωση του Malpas, ο Γερμανός στοχαστής δεν κάνει εδώ, όπως ο ίδιος νομίζει, επίκεντρό του τη χρονικότητα, αλλά την ιδέα του τόπου. Ο κόσμος στον Heidegger συγκροτείται σχεσιοκρατικά στη βάση δραστηριότητων. Όταν ο Heidegger αναδεικνύει το εργαστήρι του τσαγκάρη ως παραδειγματική έκφραση συγκρότησης ενός κόσμου στη βάση της χρονικότητας του αποβλεπτικού, ο Malpas βλέπει ακριβώς την χωρική οργάνωση του τόπου. Είναι και Χρόνος δεν μπορεί παρά να σημαίνει τελικά Τόπος, καθώς ο τελευταίος αποτελεί συμβάν της σύζευξης δραστηριότητας και χρόνου.
1929/ Kant and the Problem of Metaphysics
- Ο Γερμανός στοχαστής Martin Heidegger θα έπρεπε να θεωρείται ο κατεξοχήν φιλόσοφος του τόπου, σύμφωνα με τον Jeff Malpas.
1936/ 8 Contributions to Philosophy (Beiträge) – Είναι, Τόπος, Κόσμος δεν είναι κόσμοι που ο άνθρωπος κάνει να υπάρχουν. Απεναντίας, αυτά ακριβώς είναι που επιδρούν στον άνθρωπο. Έτσι, ο κόσμος όντως επισυμβαίνει – όχι όμως από κάτι που γίνεται εντός του (δηλ. την ανθρώπινη δραστηριότητα). Απορρίπτει έτσι ο Heidegger οποιουδήποτε είδους κατασκευασιοκρατία και προκρίνει μία οντολογία σχεσιοκρατική – και όχι υποκειμενιστική.
1951/ Κτίζειν Κατοικείν Σκέπτεσθαι – Η απόλυτη σχέση του γνωστού χαϊντεγγεριανού τετραμερούς (θνητοί-θεοί, γη-ουρανός) που περιγράφεται στο Κτίζειν Κατοικείν Σκέπτεσθαι συμβαίνει πάντα μέσω ενός πράγματος, το οποίο ακριβώς και την αποκαλύπτει. Όλα τα στοιχεία του τετραμερούς στηρίζονται αλλά και εξαρτώνται το ένα από το άλλο. Απουσία του ενός και μόνο από αυτά θα αρκούσε για να μην υπάρχει τίποτα. Η αρχιτεκτονική λοιπόν δεν μπορεί παρά να ποιεί τόπους και ταυτόχρονα να ανταποκρίνεται στον τόπο. Πρόκειται δηλαδή για μία διαλεκτική δραστηριότητα σε διαρκή εμπλοκή και συνάφεια με τον κόσμο και σε καμία περίπτωση δεν πρόκειται για την επιβολή ενός συγκεκριμένου οράματος από την πλευρά του δημιουργού. Ο Heidegger μάλιστα στη συγκεκριμένη περίσταση συνέγραψε τη συγκεκριμένη διάλεξη με ρητή την πρόθεση να απαντήσει κριτικά στους μεταπολεμικούς αρχιτέκτονες του Διεθνούς Στυλ.
1959/ Η χαϊντεγγεριανή έννοια του Gelassenheit δε θα έπρεπε να συγχέεται με την παθητικότητα. Είναι μία κατεξοχήν ενεργητική στάση, καθώς, όπως είδαμε νωρίτερα, προϋποθέτει την εμπλοκή με τον κόσμο, μία στάση που δεν επιβάλλεται επ’ αυτής της σχέσης αλλά συμπνέει μαζί της.
1969/ Seminar in Le Thor
Αν και το ερώτημα του τρόπου με τον οποίο η σκέψη του Heidegger μπορεί να τροφοδοτήσει τον αρχιτέκτονα της σύγχρονης εποχής παραμένει ανοιχτό, η απάντησή του δεν μπορεί παρά να προϋποθέτει μία εναργή ερμηνευτική απόδοση του έργου του. Εκεί ακριβώς είναι που φαίνεται και να συμβάλλει η εργασία του Malpas και να εμπλουτίζει τον ορίζοντα της κατανόησής μας ενός από τους πλέον σημαντικούς φιλοσόφους του περασμένου αιώνα.
ARCHIVAL CIRCUS 